Akıl ve İtikad: Kelâm-Felsefe İlişkileri Üzerine Araştırmalar İz Yayıncılık, İstanbul 1996, 2. bs., Aynı yer,1998
Bu kitap, İslâm Düşüncesi Tarihi sahasında incelemelerde bulunmayı anlamlı sayan okurların ilgi, görüş ve tenkitlerine arzedilmiştir. Müellif, bu kitapta derlediği araştırmalarıyla muhteşem düşünce mirasımızı yeniden keşfetmeye yönelik çabalara, mütevazî bir katkı sağlamak istemektedir. Ele alınan konular hususen kelâm-felsefe ilişkileri hakkında fikir verici özellikte olup, klasik düşünce geleneğimizdeki akıl-itikad örgüsünün tipik ve belirgin desenlerini mukayeseli tarzda sergilemektedir.
♦♦♦
İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru İz Yayıncılık, İstanbul 1996, 2.bs., aynı yer, 2000, 3.bs, aynı yer 2013.
İslâm felsefesinin özgün klasikleri, hem belirli bir felsefe tasavvurunu şekillendiren hem de bu tasavvurun yönlendirdiği şaheserlerdir. Bunları ortaya koyan entelektüel muhit, İslâm medeniyetinin temel değerleriyle uyum içinde olan bir ‘felsefe paradigması’na ulaşma idealini genel olarak gözetmişti. Ulaşılan başarıların temel ilke ve değerlerle çatıştığı kanaatinde olan ilim ve fikir muhiti ise felsefî geleneği eleştirip yargıladı. Ancak aleyhte tavırların dahi çoğu zaman sözkonusu ‘felsefe paradigması’na iştirak ettiği gözlendi.
Bu kitap, özellikle kendini İslâm felsefe geleneği içinde konumlandıran entelektüellerin felsefeyi bir “hikmet” ve “ilim” olarak nasıl kavradıklarını incelemektedir. Süreklilik, özgünlük ve ilmîlik fikrinin şekillendirdiği bu felsefe tasavvuru, elinizdeki kitabın temel konusunu oluşturmaktadır.
♦♦♦
İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık İz Yayıncılık, İstanbul 2002;2. bs. aynı yer, 2013
İbn Sînâ felsefesinde metafizik “tümel” bir ilim. Öteki felsefî ilimler belirli varl›k alanlar›n› çeflitli yönleriyle incelerken metafizik varolması bakımından varlığı “konu” ediniyor ve bu açıdan bakıldığında karşımıza bir ontoloji olarak çıkıyor. Varlık-yokluk, Bir-çok, tümel-tikel, zorunlu-mümkin, önceden-sonradan, sebep-sonuç,… gibi genel kavramlar ise ontolojinin perspektifini oluşturuyor.
Varlık konusunun zorunlu-mümkin kavramları açısından araştırılması, hem varlık hem de zorunlu kavramlarının insan aklında “önsel” oluşundan hareket ediyor ve bir zorunlu varlık (Vacibü’l-vücud) analizinde karar kılıyor.
♦♦♦
İlim ve Hikmetin Aydınlığında İz Yayıncılık, İstanbul 2002, 2.bs., 2012
Yazarın daha önce kaleme aldığı İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru adlı kitap, İslam felsefe paradigmasını bizzat bu geleneği inşâ eden müslüman filozofların tasavvurları bakımından inceliyordu. Kitapta “ilim” ve “hikmet” terimleri bu tasavvurun ifadesi olan iki anahtar terim olarak esas alınmış ve felsefe konseptine filozofların bu kavramlara yüklediği anlamlar ışığında bakılmaya çalışılmıştı. Elinizdeki kitap bu çalışmayla iki yönden bütünleşmektedir. Birincisi, İlim ve Hikmetin Aydınlığında kitabı, bu iki terimin yalnızca felsefenin değil, tüm bir İslam entelektüel geleneğinin iki anahtar terimi olduğunu ortaya koymakta ve böylece felsefenin bu geleneğin bir parçası olduğu bir kez daha belirtilmiş olmaktadır. İkincisi, bu kitapta Felsefe Tasavvuru’nda perspektif gereği ele alınmayan bir meseleyi, filozof olmayan din bilginlerinin felsefe tasavvuru meselesini bir ölçüde ihtiva etmiş olmasıdır. Böylece “hikmet olarak felsefe” ve “ ilim olarak felsefe” başlıkları altında incelenen konuya “ilhâd olarak felsefe” meselesi de eklenmiş olmaktadır.
♦♦♦
Yitirilmiş Hikmeti Ararken İz Yayıncılık, İstanbul 2011, 2. ve 3. bs, aynı yer 2012, gözden geçirilmiş 4. bs., aynı yer, 2017.
Bu kitap İslâm tefekkür geleneğinin ruhunu keşfetmeye yönelik yazılardan oluşuyor. Son on yıldır birikmiş üretimini bir bütünlük fikri içinde yeniden derlemiş olan müellif, Yitirilmiş Hikmeti Ararken başlığının çağrıştırdığı anlamlara işaret etmek, geleneğin hem şimdi hem de gelecek için vaat ettiği fikrî açılımlara dikkat çekmek istiyor.
Kitap iki bölümden oluşmakta. Birinci bölüm İslâm bilgelik tarihinin çeşitli tezahürlerini günümüz okuru için taşıdığı imkânlar ve ilhamlar bakımından ele alırken, özellikle İslâm felsefesinin bu gelenek içinde ihraz ettiği önemli mevkii konu edinmekte. Bu bölümde yer alan yazıların ortak hedefi tefekkür geleneğimizi ele almanın yöntemleri hakkında belli bir farkındalık oluşturmak, bunu yapmaya çalışırken yorumlayıcı ve anlamlandırıcı yaklaşımları denemektir. İkinci bölümde ise araştırma metinleri yer alıyor. Bu bölümdeki makaleler özellikle klasik İslâm düşüncesinin felsefî boyutlarını belirgin kılmayı amaçlayan bir muhtevaya sahip. Önde gelen İslâm ve Osmanlı düşünürlerinin diyalojik bir okumaya imkân verecek şekilde ele alındığı bu bölüm, entelektüel tarih çalışmalarına bir nebze katkı sağlama ümidiyle kitapta yer alıyor.
Yazara göre kitabın ilk muhatapları, geleneğin sancaklarını günümüzün fikir dünyasına taşıyacak ve geleceğin medeniyet burçlarına dikecek olan hikmet yolcularıdır. Bu yönüyle kitap, yitik hikmet hazinesine götürecek fikrî haritaları geleneğin birikimi ve çağının deneyimiyle yeniden çizecek olan hakikat araştırıcıları için bir yol azığı sayılabilir.
Kitaplarda Bölüm Yazarlığı
“Küreselleşme: Mahiyeti ve Boyutları”, Küreselleşme, Ahlâk ve Değerler, ed. Yurdagül Mehmedoğlu, Ali Ulvi Mehmedoğlu, Litera Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 15-50.
“İslâm’da Bilgi Kaynağı Olarak Akıl”, İslâm’a Giriş: Ana Konulara Yeni Yaklaşımlar, ed. Bünyamin Erul, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006, s.41-53.
“Keşfü’z-Zünûn: Klasik Bilim Geleneğimizin Büyük Atlası” Vefatının 350. Yılında Kâtip Çelebi, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi, Kültürel ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, İstanbul 2007, s. 61-78.
“Felsefe”, İslam’a Giriş: Evrensel Mesajlar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2008, s.150-163
“Keşfü’z-Zünûn: Klasik Bilim Geleneğimizin Büyük Atlası”, Doğumunun 400. Yıldönümünde Kâtip Çelebi, nşr. Bekir Karlığa, Mustafa Kaçar, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 2009, s. 189-199.
“Gazzâlî ve Felsefe“, Gazzâlî Konuşmaları, ed. M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Küre Yayınları, s. 11-53.
Ansiklopedi Maddeleri (TDV İslam Ansiklopedisi)
Aşk (Felsefe), Batılılaşma (Felsefî Düşünce), Ebû Zeyd Belhî, Niyazi Berkes, Burç, Câlînûs, Carra de Vaux, Cevher, Determinizm, Devir, Douglas Morton Dunlop, Düşünme, Endelûsî, Eser, İsmail Râcî Fârûkî, Felek, Fesad, Gâiyyet, Eduard Glaser, Alfred Guillaume, Halâ, Muhammed b. Ahmed Hârizmî, Hay b.Yakzân, Hayat, Hikmet, Hikmetü’l-İşrâk, Donald Routledge Hill, George Fadlo Hourani, Hubeyş b. Hasan, Huneyn b. İshâk, İbn Ebü’l-Eş‘as, İbn Gânim, İbn Mendeveyh, İbn Seb‘în, İbn Tufeyl, İbnü’l-Mukaffa‘, İbnü’r-Râvendî, İbnü’t-Tayyib es-Serahsî, İlhâd, İlim, İlliyyet, İlm-i Nebât, İlmü’n-Nefs, İnsan, İshak b. Ali er-Ruhâvî, İslâm (Düşünce, ilim, sanat), İslâmcılık (Düşüncede), İttisâl, Keşfü’z-zünûn, Kustâ b. Lukâ, Lâedriyye, Lezzet, Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli, Mahsûs, Ma‘kûl, Mebde’, Medeniyyet, İbrahim Medkûr, Mekân, Metafizik, Miftâhu’s-sa‘âde, Mistisizm, Mîzânü’l-Hakk, Muhabbet, Müdâvâtü’n-nüfûs, Müsâvât, Müsül, Mütenâhî, Nevi, Nizam, Nur, Pozitivizm, Ruh, Semerkandî Muhammed b. Eşref, Sühreverdî Maktûl, Şey, eş-Şifâ, Taberi Ömer b. Ferruhân, Zaman, Zihin.
Çeviri Kitaplar
Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm ve İlim: İslâm Medeniyeti Tarihinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları (Özgün adı: Islamic Science: An Illustrated Study), İnsan Yayınları, İstanbul 1986 (Kitabın ikinci baskısı 2006 yılında Yeni Şafak gazetesi tarafından yapılmış ve kültür armağanı olarak 100.000 adet dağıtılmıştır.)
Cevdet Said, Bireysel ve Toplumsal Değişmenin Yasaları (Arapça’dan. Özgün adı: Hattâ Yugayyirû Mâ bi Enfüsihim), İnsan Yayınları, İstanbul 1984, 2.bs., aynı yer 1998.
Malik Binnebi, Sömürge Ülkelerde Fikir Savaşı (Arapça’dan. Özgün adı: es-Sırâu’l-fikrî fi’l-bilâdi’l-müsta‘mara), İnsan Yayınları, İstanbul 1984.
N. Haydar Nakvi, Ekonomi ve Ahlak (Özgün adı: Ethics and Economics), İnsan Yayınları, İstanbul 1985.
Kitapta Bölüm Çevirileri
İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, (Özgün adı: The Cambridge History of Islam), I-IV, İstanbul: Hikmet Yayınları1989; 2. baskısı -tıpkı basım olarak- İstanbul: Kitabevi 1997) adlı eserin yedi bölümünün tercümesi (I. Ciltte yer alan 1] Irfan Shahid, “İslam Öncesi Arabistan”, s.19-43, 2] W. Montgomary Watt, “Hz. Muhammed”, s.45-70, 3] L.V.Vaglieri, “Raşit Halifeler ve Emevi Halifeleri”, s. 72-114 bölümleri; IV.ciltte yer alan 4] G.E.Grunebaum, “İslam Medeniyetinin Kaynakları”, s. 15-59; 5] L. Gardet, “Din ve Kültür”, s. 111-143; 6] S. Pines, “Felsefe”, s.351-397; 7] F. Gabrieli, “İlmî ve Edebî tesirlerin Batı Avrupa’ya İntikali”, s.423-461 bölümleri).
M. M. Şerif (ed.), İslâm Düşüncesi Tarihi (Özgün adı: A History of Muslim Philosophy), I-III, İstanbul 1990, adlı eserin dört bölümünün tercümesi.( 1] Ö. A. Ferruh, “İhvan-ı Safâ”, I, 327-347; 2] M. Masumi, “İbn Bâcce”, II, 127-145; 3] B. H. Sıddıki, “İbn Tufeyl”, II, 147-161; 4] A. F. Ehvani, “İbn Rüşd”, II, 163-186 bölümleri). Bu makale çevirileri daha sonra şu edisyonda yer aldı: M. M. Şerif, Klasik İslam Filozofları ve Düşünceleri, İnsan Yayınları İstanbul 2000.
Robert Hammond, “Fârâbî’nin Felsefesinde Metafizik”, (Özgün adı: The Philosophy of Al Farabi and Its Influence on Medieval Thought, s. 9-35) Yedi İklim Dergisi, sy.8, Ekim 1987, s. 26-37.
Osmanlıca’dan Sadeleştirme
İsmail Ankaravî, Nakş el-Füsûs Şerhi, Ribat Yayınları, İstanbul 1981; 2. bs., Kitabevi Yayınları, İstanbul 1995.
Kitaplar
Müstakil Kitaplar
İz Yayıncılık, İstanbul 1996, 2. bs., Aynı yer,1998
Bu kitap, İslâm Düşüncesi Tarihi sahasında incelemelerde bulunmayı anlamlı sayan okurların ilgi, görüş ve tenkitlerine arzedilmiştir. Müellif, bu kitapta derlediği araştırmalarıyla muhteşem düşünce mirasımızı yeniden keşfetmeye yönelik çabalara, mütevazî bir katkı sağlamak istemektedir. Ele alınan konular hususen kelâm-felsefe ilişkileri hakkında fikir verici özellikte olup, klasik düşünce geleneğimizdeki akıl-itikad örgüsünün tipik ve belirgin desenlerini mukayeseli tarzda sergilemektedir.
♦♦♦
İz Yayıncılık, İstanbul 1996, 2.bs., aynı yer, 2000, 3.bs, aynı yer 2013.
İslâm felsefesinin özgün klasikleri, hem belirli bir felsefe tasavvurunu şekillendiren hem de bu tasavvurun yönlendirdiği şaheserlerdir. Bunları ortaya koyan entelektüel muhit, İslâm medeniyetinin temel değerleriyle uyum içinde olan bir ‘felsefe paradigması’na ulaşma idealini genel olarak gözetmişti. Ulaşılan başarıların temel ilke ve değerlerle çatıştığı kanaatinde olan ilim ve fikir muhiti ise felsefî geleneği eleştirip yargıladı. Ancak aleyhte tavırların dahi çoğu zaman sözkonusu ‘felsefe paradigması’na iştirak ettiği gözlendi.
Bu kitap, özellikle kendini İslâm felsefe geleneği içinde konumlandıran entelektüellerin felsefeyi bir “hikmet” ve “ilim” olarak nasıl kavradıklarını incelemektedir. Süreklilik, özgünlük ve ilmîlik fikrinin şekillendirdiği bu felsefe tasavvuru, elinizdeki kitabın temel konusunu oluşturmaktadır.
♦♦♦
İz Yayıncılık, İstanbul 2002;2. bs. aynı yer, 2013
İbn Sînâ felsefesinde metafizik “tümel” bir ilim. Öteki felsefî ilimler belirli varl›k alanlar›n› çeflitli yönleriyle incelerken metafizik varolması bakımından varlığı “konu” ediniyor ve bu açıdan bakıldığında karşımıza bir ontoloji olarak çıkıyor. Varlık-yokluk, Bir-çok, tümel-tikel, zorunlu-mümkin, önceden-sonradan, sebep-sonuç,… gibi genel kavramlar ise ontolojinin perspektifini oluşturuyor.
Varlık konusunun zorunlu-mümkin kavramları açısından araştırılması, hem varlık hem de zorunlu kavramlarının insan aklında “önsel” oluşundan hareket ediyor ve bir zorunlu varlık (Vacibü’l-vücud) analizinde karar kılıyor.
♦♦♦
İz Yayıncılık, İstanbul 2002, 2.bs., 2012
Yazarın daha önce kaleme aldığı İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru adlı kitap, İslam felsefe paradigmasını bizzat bu geleneği inşâ eden müslüman filozofların tasavvurları bakımından inceliyordu. Kitapta “ilim” ve “hikmet” terimleri bu tasavvurun ifadesi olan iki anahtar terim olarak esas alınmış ve felsefe konseptine filozofların bu kavramlara yüklediği anlamlar ışığında bakılmaya çalışılmıştı. Elinizdeki kitap bu çalışmayla iki yönden bütünleşmektedir. Birincisi, İlim ve Hikmetin Aydınlığında kitabı, bu iki terimin yalnızca felsefenin değil, tüm bir İslam entelektüel geleneğinin iki anahtar terimi olduğunu ortaya koymakta ve böylece felsefenin bu geleneğin bir parçası olduğu bir kez daha belirtilmiş olmaktadır. İkincisi, bu kitapta Felsefe Tasavvuru’nda perspektif gereği ele alınmayan bir meseleyi, filozof olmayan din bilginlerinin felsefe tasavvuru meselesini bir ölçüde ihtiva etmiş olmasıdır. Böylece “hikmet olarak felsefe” ve “ ilim olarak felsefe” başlıkları altında incelenen konuya “ilhâd olarak felsefe” meselesi de eklenmiş olmaktadır.
♦♦♦
İz Yayıncılık, İstanbul 2011, 2. ve 3. bs, aynı yer 2012, gözden geçirilmiş 4. bs., aynı yer, 2017.
Bu kitap İslâm tefekkür geleneğinin ruhunu keşfetmeye yönelik yazılardan oluşuyor. Son on yıldır birikmiş üretimini bir bütünlük fikri içinde yeniden derlemiş olan müellif, Yitirilmiş Hikmeti Ararken başlığının çağrıştırdığı anlamlara işaret etmek, geleneğin hem şimdi hem de gelecek için vaat ettiği fikrî açılımlara dikkat çekmek istiyor.
Kitap iki bölümden oluşmakta. Birinci bölüm İslâm bilgelik tarihinin çeşitli tezahürlerini günümüz okuru için taşıdığı imkânlar ve ilhamlar bakımından ele alırken, özellikle İslâm felsefesinin bu gelenek içinde ihraz ettiği önemli mevkii konu edinmekte. Bu bölümde yer alan yazıların ortak hedefi tefekkür geleneğimizi ele almanın yöntemleri hakkında belli bir farkındalık oluşturmak, bunu yapmaya çalışırken yorumlayıcı ve anlamlandırıcı yaklaşımları denemektir. İkinci bölümde ise araştırma metinleri yer alıyor. Bu bölümdeki makaleler özellikle klasik İslâm düşüncesinin felsefî boyutlarını belirgin kılmayı amaçlayan bir muhtevaya sahip. Önde gelen İslâm ve Osmanlı düşünürlerinin diyalojik bir okumaya imkân verecek şekilde ele alındığı bu bölüm, entelektüel tarih çalışmalarına bir nebze katkı sağlama ümidiyle kitapta yer alıyor.
Yazara göre kitabın ilk muhatapları, geleneğin sancaklarını günümüzün fikir dünyasına taşıyacak ve geleceğin medeniyet burçlarına dikecek olan hikmet yolcularıdır. Bu yönüyle kitap, yitik hikmet hazinesine götürecek fikrî haritaları geleneğin birikimi ve çağının deneyimiyle yeniden çizecek olan hakikat araştırıcıları için bir yol azığı sayılabilir.
Kitaplarda Bölüm Yazarlığı
Ansiklopedi Maddeleri (TDV İslam Ansiklopedisi)
Aşk (Felsefe), Batılılaşma (Felsefî Düşünce), Ebû Zeyd Belhî, Niyazi Berkes, Burç, Câlînûs, Carra de Vaux, Cevher, Determinizm, Devir, Douglas Morton Dunlop, Düşünme, Endelûsî, Eser, İsmail Râcî Fârûkî, Felek, Fesad, Gâiyyet, Eduard Glaser, Alfred Guillaume, Halâ, Muhammed b. Ahmed Hârizmî, Hay b.Yakzân, Hayat, Hikmet, Hikmetü’l-İşrâk, Donald Routledge Hill, George Fadlo Hourani, Hubeyş b. Hasan, Huneyn b. İshâk, İbn Ebü’l-Eş‘as, İbn Gânim, İbn Mendeveyh, İbn Seb‘în, İbn Tufeyl, İbnü’l-Mukaffa‘, İbnü’r-Râvendî, İbnü’t-Tayyib es-Serahsî, İlhâd, İlim, İlliyyet, İlm-i Nebât, İlmü’n-Nefs, İnsan, İshak b. Ali er-Ruhâvî, İslâm (Düşünce, ilim, sanat), İslâmcılık (Düşüncede), İttisâl, Keşfü’z-zünûn, Kustâ b. Lukâ, Lâedriyye, Lezzet, Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli, Mahsûs, Ma‘kûl, Mebde’, Medeniyyet, İbrahim Medkûr, Mekân, Metafizik, Miftâhu’s-sa‘âde, Mistisizm, Mîzânü’l-Hakk, Muhabbet, Müdâvâtü’n-nüfûs, Müsâvât, Müsül, Mütenâhî, Nevi, Nizam, Nur, Pozitivizm, Ruh, Semerkandî Muhammed b. Eşref, Sühreverdî Maktûl, Şey, eş-Şifâ, Taberi Ömer b. Ferruhân, Zaman, Zihin.
Çeviri Kitaplar
Kitapta Bölüm Çevirileri
Osmanlıca’dan Sadeleştirme
♦♦♦